EXECUTIVE LIFE

Τι είναι η Συναισθηματική Ελαστικότητα [Resilience]

Ένα από τα μεγαλύτερά θέματα στον χώρο της Ψυχολογίας αλλά και των human resources (HR) σήμερα, είναι το λεγόμενο resilience. Resilience στα Ελληνικά μπορεί να μεταφραστεί ως Ελαστικότητά, ή Συναισθηματική Ανθεκτικότητα.

Τι Σημαίνει πρακτικά η Συναισθηματική Ελαστικότητα – Ανθεκτικότητα

Εξετάζοντας την προέλευση της λέξης (από το λατινικό resili – να επανέλθει/ανακάμψει μετά την άσκηση πίεσης) μας δίνει την εκλαϊκευμένη κατανόηση της έννοιας , η ικανότητα των ανθρώπων να επανέλθουν μετά τις αντιξοότητες ή ατυχίες.

Ένας άλλος ορισμός προέρχεται από την American Psychological Association (APA) η οποία ορίζει resilience ως «διαδικασία προσαρμογής σε αντιξοότητες, τραύμα, τραγωδία, απειλές και σημαντικές πηγές άγχους»

Δύο πράγματα ξεχωρίζουν αν συγκρίνουμε τους δύο ορισμούς, εκτός από την μακροσκελή περιγραφή του τι συνιστά «ατυχία»

1. Το πρώτο είναι ότι resilience (τουλάχιστον σύμφωνα με την APA) είναι διαδικασία και όχι ικανότητα. Αυτό δεν είναι καθολικά αποδεκτό: ακόμα και θεωρητικά, είναι δύσκολο να διαχωριστεί η διαδικασία όπου κάποιος επιδεικνύει μία ικανότητα, από την ικανότητα καθεαυτή. Προσωπικά, πιστεύω ότι υπάρχουν πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα και στις δύο ορισμούς.

Μια διαδικασία στερείται το στοιχείο της γενίκευσης στην προσωπικότητα, καθώς καθιστά την resilience ένα προϊόν των περιστάσεων και όχι ένα χαρακτηριστικό ενός ατόμου. Ενώ πολλοί συγγραφείς έχουν σχολιάσει ότι η resilience δεν είναι τέλεια μεταφέρσιμη μεταξύ διαφορετικών κομματιών της ζωής (resilience στην εργασία δεν εγγυάται resilience στο τέλος ενός γάμου) είναι γενικά αποδεκτό ότι η resilience μπορεί να καλλιεργηθεί από κάθε άτομο και να χρησιμοποιηθεί σε πολλές περιστάσεις. Επομένως, και να γίνει μέρος του χαρακτήρα ενός ατόμου. Αυτό που μπορούμε σίγουρα να πούμε είναι ποια είναι τα χαρακτηριστικά μιας resilience αντίδρασης σε μια άσχημη κατάσταση, και σε αυτά θα επικεντρωθούμε αργότερα.

2. Η δεύτερη διαφορά μεταξύ των δύο ορισμών είναι λιγότερο αμφιλεγόμενη: η APA μιλάει για «προσαρμογή» και όχι«επαναφορά». «Επαναφορά» έχει την αίσθηση της αβίαστης και ταχείας κίνησης. Ένα είδος James Bond, όπου ο κύριος χαρακτήρας περνά μέσα από αντιξοότητες σε λιγότερο από δύο ώρες και διασχίζει τη γραμμή τερματισμού με τέλεια μαλλιά και make-up.

Εκτός από μη-ρεαλιστικό, το όραμα αυτό μπορεί να γίνει καταπιεστικό και ασεβές: π.χ. σε μια γυναίκα που θρηνεί το θάνατο του συζύγου της, που δεν σημαίνει μόνο την απώλεια του αγαπημένου της αλλά φέρνει και νέες οικονομικές ανησυχίες, να περιμένει κανείς να «επανέλθει» είναι ασέβεια της αγάπης και της ζωής που είχε, καθώς και της συναισθηματικής της επένδυσης. Οι άνθρωποι (εκτός από τις περιπτώσεις των ψυχοπαθών) μπορεί να είναι απαθείς μόνο για πράγματα που δεν ήταν σημαντικά για αυτούς.

«Προσαρμογή» σημαίνει αναγνωρίζουμε τα συναισθήματα και τις ανάγκες (αντί να τα καταπιέζουμε ή να τα αγνοούμε), αλλά ταυτόχρονα βάζουμε στόχο τη βέλτιστη κατάσταση. Το να αποφασίσουμε ποία είναι πλέον η βέλτιστη κατάσταση, μετά την αλλαγή, είναι επίσης μέρος της «προσαρμογής» και μάλιστα, συχνά ένα από τα δυσκολότερα κομμάτια της.

Αυτό μας φέρνει στο δεύτερο λόγο που η «ανάκαμψη/επαναφορά» ως όραμα μπορεί να είναι ακατάλληλη, υπάρχουν περιπτώσεις που η αλλαγή είναι μη-αναστρέψιμη. Για παράδειγμα, ένας επαγγελματίας δρομέας μαραθωνίου μπορεί να έχει μείνει παράλυτος μετά από ένα αυτοκινητιστικό ατύχημα. Στην περίπτωση αυτή, είναι ακόμη πιο προφανές ότι η «προσαρμογή» πρέπει να είναι τόσο από την άποψη των στάσεων (τι κάνουμε) και των προσδοκιών (ποιους στόχους βάζουμε).

Χαρακτηριστικά μιας Resilient Aπάντησης

Κάθε σχολή ψυχολογίας έχει δόσει την δική της απάντηση, βασιζόμενη στο πως ορίζει τους ανθρώπους. Όμως, καθώς εδώ με ενδιαφέρουν τα πρακτικά αποτελέσματα, εδώ έχω συλλέξει τα κυριότερα χαρακτηριστικά που έχουν προτεραιότητα στην Συναισθηματική Ανθεκτικότητα, εκλεκτικά από πολλές σχολές. Ακόμη, τα έχω οργανώσει ώστε να δίνουν την ακροστιχίδα

RESILIENCE:

Realism
Ecological change
Self-discipline
Interests
Life story
Identity
Emotional moderation
Network
Circle of control
Evidence

Όπως είδαμε, είναι σημαντικό κανείς να διαμορφώσει έναν στόχο ως την καλύτερη δυνατή κατάσταση μετά την αλλαγή. Ακόμα πιο ουσιαστικό είναι όχι μόνο να οραματίζεται, αλλά και να αμφισβητήσει/ εξετάζει τα πιθανά αποτελέσματα, ώστε να βρει τον καλύτερο δυνατό στόχο.

Σε ένα απλό μοντέλο, αυτό συνιστά να αναγνωρίσει το άτομο που είναι και πού θέλει να είναι. Ξεκινώντας με το πού είναι, το πρώτο χαρακτηριστικό του resilience είναι ο σεβασμός στην πραγματικότητα, ή Realism.

Το να κρύβεται κανείς σε αυταπάτες ή να γίνεται αναβλητικός δεν δείχνει resilience. Το realism/respect of reality μπορεί κανείς να το βρει ως βασικό χαρακτηριστικό επιτυχίας σε όλο το φάσμα της ψυχολογικής λογοτεχνίας από τις αρχές αυτοπραγμάτωσης του Maslow μέχρι την δημοφιλή ψυχολογία του 50 cent.

Realism βέβαια δεν σημαίνει να διαβάζει κανείς εφημερίδα, αλλά είναι ένα εξαιρετικά δύσκολο και απαιτητικό (για την ταυτότητα) έργο, παράλογα belief systems, απωθημένες μνήμες (Φρόιντ) και «ψεύτικες» απαντήσεις (Περλς) είναι παραδείγματα μηχανισμών άμυνας που συχνά χρησιμοποιούμε αυτόματα, σε μια προσπάθεια να αποφύγουμε μια δυσάρεστη πραγματικότητα. Realism σημαίνει να εξετάσει κάποιος κριτικά την κατάσταση του, συχνά με την βοήθεια ειδικού που μπορεί να σπάσει τον φαύλο κύκλο της άρνησης.

Αφού κάποιος γνωρίζει και αποδέχεται την πραγματικότητα της κατάστασης, το επόμενο βήμα σε μια resilient απόκριση είναι να οραματιστεί ένα ευνοϊκότερο μέλλον από το παρόν (όχι το παρελθόν πριν την αλλαγή). Το να δημιουργεί κανείς ένα στόχο για το μέλλον, αντί να απορροφάται από το παρόν πρόβλημα, είναι ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά στην Συναισθηματική Ανθεκτικότητα: ψάχνει για μια λύση προς τα εμπρός.

Επιπλέον , η λύση αυτή πρέπει να είναι ρεαλιστική (καλύπτεται εν μέρει στην προηγούμενη παράγραφο) και Ecological, δηλαδή με σεβασμό των συνεπειών που αυτός ο στόχος θα φέρει. Αυτό είναι συμπληρωματικό προς το ρεαλισμό του προηγούμενου σημείου, όπως ο ρεαλισμός είναι σχετικά με την παρούσα κατάσταση, ενώ η οικολογική αλλαγή είναι για την υπέρβαση της αποφυγής και προετοιμασία για μελλοντικές Συνέπειες.

Ωστόσο , το να αναγνωρίζει κανείς την παρούσα κατάσταση και να μιλάει για τα μελλοντική οικολογική αλλαγή είναι άχρηστο αν τα παρατάει στο πρώτο εμπόδιο. Όπως οι (CBT) γνωσιακοί θεωρητικοί Neenan και Wyden είπαν «αν δεν είναι παράξενο ότι δεν είναι η αλλαγή» [if it ain’t strange it ain’t change]. Αυτό σημαίνει η αλλαγή μιας κατάστασης ή συμπεριφοράς θα συναντήσει κάποια συναισθηματική αδράνεια: όσο δυσάρεστη και να είναι η σημερινή κατάσταση, είναι πιο οικεία.

Έτσι, το επόμενο χαρακτηριστικό του resilience είναι να μπορεί κανείς να εμμένει ώστε να φέρει αποτέλεσμα ακόμα και αν δεν του είναι ευχάριστο: Self-Discipline (πειθαρχία). Αυτό είναι κρίσιμης σημασίας, κυρίως αφού οι καταστάσεις που απαιτούν Συναισθηματική Ανθεκτικότητα είναι αρκετά δύσκολες από μόνες τους , και έτσι η προστιθέμενη πίεση για προσκόλληση σε ένα σχέδιο δράσης είναι συχνά πάρα πολύ.

Αυτό είναι ίσως το χαρακτηριστικό που μπορεί να φαίνεται το πιο «μαγικό» πώς μερικοί άνθρωποι μπορούν να αντιμετωπίσουν τα προβλήματά τους και να πειθαρχούν τους εαυτούς τους για να κάνουν τα «σωστά» βήματα.

Ευτυχώς, αυτό φαίνεται να είναι εκπαιδεύσιμο χαρακτηριστικό, οι κοινωνικοί ψυχολόγοι μιλούν για τα άτομα με υψηλή ή χαμηλή ανοχή (high frustration tolerance- HFT, low frustration tolerance- LFT). Οι άνθρωποι με HFT φαίνεται να είναι σε θέση να αντέξουν δυσάρεστες καταστάσεις, προκειμένου να επιτευχθεί ο στόχος αργότερα. Επιπλέον, το HFT δεν είναι απαραίτητα κληρονομικό, υπάρχουν ορισμένες ενδείξεις από μελέτες σε διδύμους ότι η resilience έχει επίσης ένα κληρονομικό κομμάτι και μπορεί να εκπαιδευτεί με σταδιακή άσκηση.

Ένας από τους καλύτερους τρόπους να αναπτύξει κανείς HFT είναι το γυμναστήριο! Είναι μια αργή, επίπονη διαδικασία αλλά με χειροπιαστά αποτελέσματα. Επίσης, έχει αποδειχθεί πως η άσκηση μειώνει τα συμπτώματα της κατάθλιψης και του άγχους, αυξάνοντας παράλληλα την προσοχή, την ικανότητα σχεδιασμού και τη λήψης αποφάσεων.

Με την γυμναστική περνάμε στο επόμενο χαρακτηριστικό της resilience:

Interests (ενδιαφέροντα). Όπως το χαρτί bubble- wrap απορροφά τους κραδασμούς χάρη στην κίνηση του αέρα μεταξύ των φυσαλίδων, έτσι και ένα άτομο μπορεί να διοχετεύσει την πίεση που νοιώθει στα ενδιαφέροντα του. Το να έχει κανείς διαφορετικά ενδιαφέροντα επιτρέπει την πίεση να διαχέεται, δημιουργεί εναλλακτικές διεξόδους της ενέργειας και του άγχους και να βάζει τα πράγματα σε μια προοπτική, το πρόβλημα βρίσκεται σε ένα μόνο μέρος της ζωής του.

Επιπλέον, η επιτυχία ή ακόμα η ευχαρίστηση που απολαμβάνει μέσω αυτών των άλλων ενδιαφερόντων θα επιτρέψει στο άτομο να είναι σε μια πιο θετική νοοτροπία. Αν το σύνολο του χρόνου του ατόμου είναι επενδυμένο σε ένα θέμα, και η personna απειλείται ή δεν μπορεί πλέον να υπάρξει, τότε είναι δύσκολο να ενσωματώσει κανείς την αλλαγή σε μια ευρύτερη θετική εικόνα και να κρατήσει τα πράγματα σε μια προοπτική.

Πράγμα που μας φέρνει σε ένα άλλο καλά τεκμηριωμένο χαρακτηριστικό της resilience: Life-Story, προσωπική ιστορία ζωής. Αυτό ουσιαστικά σημαίνει την ανακατανομή του νοήματος ενός γεγονότος από αρνητικό σε θετικό ή τουλάχιστον ουδέτερο.

Σε ένα μοντέλο CBT (Cognitive Behavioral Therapy), οι συναισθηματικές αντιδράσεις προκύπτουν από τις πεποιθήσεις σε μια γραμμική εξέλιξη ABC

A- > B- >C

Όπου Α είναι η δράση (action, τi συνέβη) Β είναι οι πεποιθήσεις (beliefs) για το τι αυτή η δράση είναι και C είναι οι συνέπειες (consequences). Ενώ το να αναγνωρίσει κανείς το Α και να το αποδεχθεί είναι μέρος του ρεαλισμού, με τον έλεγχο των πεποιθήσεων, το άτομο είναι σε θέση να ελέγχει τις συναισθηματικές συνέπειες. Σε Life-Story therapy, οι άνθρωποι καλούνται να ερμηνεύσουν μια κατάσταση, έτσι ώστε η νέα ερμηνεία να οδηγεί ή επιτρέπει ένα θετικό μέλλον.

Φυσικά και πάλι, αυτό είναι ευκολότερο στα λόγια παρά στην πράξη. Το τελευταίο βήμα σε τέτοια επανασχεδίαση είναι ο σχηματισμός προσωπικής ιστορίας της ζωής, μια τεχνική όπου ο πελάτης καλείται να αφηγηθεί την ιστορία της ζωής του, να ενσωματώνει όλες τις προηγούμενες προκλήσεις, συμπεριλαμβανομένων των τυχόν υφισταμένων, με ένα θετικό τρόπο.

Το επόμενο βήμα είναι κανείς να γενικεύσει αυτή την διάθεση σε όλη του την ταυτότητα: identity.

Αυτό το χαρακτηριστικό συγγενεύει με τον αυτοσεβασμό και την αυτο- πεποίθηση

Το άτομο πιστεύει στον εαυτό και πως μπορεί να προσαρμοστεί σε αυτήν την νέα κατάσταση και σέβεται τον εαυτό του ώστε να μην παραδοθεί. Κάνοντας την Συναισθηματική Ανθεκτικότητα χαρακτηριστικό της ταυτότητας είναι ζωτικής σημασίας, καθώς αυτό θα επιτρέψει στο άτομο να γίνει αποφασιστικό και, ενδεχομένως, να απολαύσει τις προκλήσεις ως τρόπους να αποδείξει τον εαυτό του αντί να απειλείται.

Μια χρήσιμη ιδέα είναι το «αντι – εύθραυστο» σε αντίθεση με τα εύθραυστα αντικείμενα που χρειάζονται ειδική μεταχείριση σε περίπτωση που σπάσουν και να γίνει άχρηστη, τα αντι – εύθραυστα είναι αυτά τα αντικείμενα που βελτιώνονται με αντιξοότητες. Μια αληθινά resilient απόκριση δεν είναι μια συνταγή από θεραπευτή στη σωστή ρύθμιση, αλλά δένει ως μέρος της ταυτότητας του ατόμου και είναι συνεπής με την ιστορία της ζωής του.

Όμως, όλα αυτά μπορεί να φαίνονται σαν μεγάλα λόγια, όταν κάποιος βρίσκεται αντιμέτωπος με μια μητέρα που ο γιος της πέθανε.

Πράγμα που μας φέρνει πίσω σε ένα άλλο χαρακτηριστικό της resilience, Emotional Moderation [συναισθηματικός έλεγχος]. Μπορεί να φανεί σκληρό, αλλά το να εκδηλώνει κανείς τα συναισθήματα του όλη την ώρα, χωρίς να ελέγχει ή να επιλέγει πότε και πόσο συμβαίνει αυτό, θα τον καταστήσει σκλάβο τους. Για το λόγο αυτό, η διαχείριση και ο έλεγχος των συναισθηματικών ξεσπασμάτων είναι αναγκαίος.

Τα παραπάνω είναι εξαιρετικά δύσκολα, για κάποιον που ήδη βρίσκεται αντιμέτωπος με μια δύσκολη κατάσταση. Για το λόγο αυτό, το επόμενη χαρακτηριστικό είναι η δημιουργία δικτύου υποστήριξης (Network). Ένα στενό κοινωνικό υποστηρικτικό περιβάλλον που να προσφέρει ένα ασφαλές καταφύγιο, μπορεί να κάνει τεράστια ψυχολογική και συναισθηματική διαφορά.

Ωστόσο, ακόμη αν όλα τα παραπάνω ισχύουν, το τελικό αποτέλεσμα μπορεί να εξακολουθεί να είναι πέρα από τον έλεγχο του ατόμου. Μπορεί ακόμη ο λόγος που κάποιος πρέπει να δείξει Συναισθηματική Ανθεκτικότητα να μην είναι ένα γεγονός του παρελθόντος, αλλά μια συνεχής κατάσταση.

Ένα ακραίο παράδειγμα ήταν κρατούμενοι στα στρατόπεδα συγκέντρωσης στον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Το επόμενο χαρακτηριστικό της resilience δίνεται από έναν επιζών από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, τον Victor Frankl, και είναι ο Circle of Control (Κύκλος Ελέγχου). O Frankl κατάλαβε από νωρίς ότι υπάρχουν πολλοί παράγοντες που έκριναν την επιβίωσή του, από την δημοτικότητα του Χίτλερ στη Γερμανία και τις κινήσεις των Συμμάχων, μέχρι το αν θα είναι καλός στην δουλειά του και θα τον συμπαθήσουν οι φρουροί. Ήξερε ότι κάθε μέρα θα μπορούσε να έρθει η εντολή για την εκτέλεσή του. Ήξερε επίσης ότι δεν μπορούσε να κάνει τίποτα γι’ αυτό.

Έτσι επινόησε ένα απλό σύστημα δύο έκκεντρων κύκλων: Στον εξωτερικό έγραψε όλα τα πράγματα στα οποία δεν είχε τον έλεγχο και στο εσωτερικό εκείνα τα πράγματα που θα μπορούσε να επηρεάσει Στη συνέχεια, επιδεικνύοντας αυτοπειθαρχία και συναισθηματική έλεγχο, έκανε μέρος της ταυτότητάς του να είναι το είδος του ατόμου που ανησυχεί μόνο για τα πράγματα που μπορεί ενδεχομένως να επηρεάσει. Αυτό αποδεικνύει επίσης ότι μια resilience απόκριση απαιτεί δράση, αναλαμβάνοντας έτσι ολόκληρη την ΕΥΘΥΝΗ, για την αλλαγή της κατάστασης.

“Μην επιτρέπεις να σε επηρεάσει ότι δεν μπορείς να επηρεάσεις και ζήσε αναλόγως” Αυτό είναι η Συναισθηματική Ελαστικότητα

Κύκλος Επιρροής

Στην ίδια γραμμή σκέψης, η Συναισθηματική Ανθεκτικότητα είναι κάτι πρακτικό και φαίνεται εκ του αποτελέσματος. Ως εκ τούτου, αφήνει αποδεικτικά στοιχεία: Evidence. Μέτρα που λήφθηκαν και τις συνέπειές τους, καθώς και οι αλλαγές στην καθημερινή ζωή σε μια ενεργή απάντηση στην δύσκολη κατάσταση.

Ακόμα και ένα ημερολόγιο που τεκμηριώνει την αλλαγή στην αντίληψη αποτελεί απόδειξη της ενεργού στάσης του ατόμου στην προσαρμογή με το θέμα. Καθώς τα συναισθήματα μπορούν να αλλάξουν γρήγορα, είναι αυτά τα αποδεικτικά στοιχεία που καθηλώνουν τη διαδικασία resilience απόκριση και μπορεί να χρησιμοποιηθούν ως κίνητρο σε μια παρόμοια κατάσταση.

Χαρακτηριστικά

Realism
Ecological change
Self-discipline
Interests
Life story
Identity
Emotional moderation
Network
Circle of control
Evidence

Μπορούμε λοιπόν να χρησιμοποιήσουμε τα παραπάνω ως ορισμό της resilience. Το ίδιο το θέμα του resilience επικεντρώνεται στην απάντηση σε ένα αρνητικό γεγονός, οπότε έχει αυτόματα έναν αρνητισμό. Την ίδια στιγμή, είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς την επιτυχία, χωρίς καν κάποια δυσκολία. Ως εκ τούτου, η Συναισθηματική Ανθεκτικότητα είναι σημαντική για την προσαρμογή στο δρόμο προς την επιτυχία, καθώς και την αντιμετώπιση απροσδόκητων ατυχιών.

Είναι χαρακτηριστικό πως το 2002, στο Harvard Business Review , ο Dean M. Becker έγραψε

“H Συναισθηματική Ελαστικότητα, καθορίζει ποιος θα τα καταφέρει και ποιος θα αποτύχει. Αυτό είναι αλήθεια στο θάλαμο των καρκινοπαθών, είναι αλήθεια στους Ολυμπιακούς Αγώνες και είναι αλήθεια στην αίθουσα συνεδριάσεων”

@ G. Economides